Ulak Filmi Eyleyensel Örnekçe İncelemesi

"Bir de dönüp bakmışlar ki köyde bir tek deli rüzgar kalmış o da ulağın adını fısıldamış unutmayın diye" Ulak filminden...

filmi incelemeye geçmeden önce Eyleyensel Örnekçenin ne olduğunu açıklayalım. Greimas'ın gösterge bilimsel çözümleme yöntemi özellikle görsel metinlerin analizi için elverişli araçlar sunar. Greimas Propp'dan devraldığı 31 işlevi öncelikle yirmiye daha sonra daha da öze inerek dört temel işlevle sınırlandırdı.

Bu dört işlev; sözleşme, sınama, yer değiştirme, iletişimdir.

Eyleyen sayısı ise altıdır ve aralarındaki ilişkiler belirli bir çizeme uygundur. Altı eyleyen ise şunlardan oluşur; gönderici, alıcı, nesne, özne, engelleyici ve destekleyici.

Eyleyensel Örnekçede;

Özne: Eylem yapar.

Nesne: Eylemin konusudur.

Gönderici (Gönderen): Eylemi belirler, kökeninde yer alır.

Alıcı (Gönderilen) : Etkileri, eylemin sonuçlarını alır, kendisi için eylemin gerçekleştiği kişidir.

Destekleyici (Yardımcı): Eyleme yardım eder.

Engelleyici: Eylemi engeller.

Eyleyensel örnekçe görsel anlatıların içerdiği temel yapıların ortaya çıkarılmasında ve benzerliklerin tespit edilmesinde oldukça işlevseldir..Propp ve Greimas anlatıların benzerliklerini tespit etmek işlev ve örnekçeler ortala koymuştur. Anlatıların, hikâyelerin özne ve nesneleri, çatışmaları olması doğaldır çünkü anlatıları oluşturan şeylerde çatışmalar, nesne ve öznelerdir. Anlatıları farklı kılacak şeyler öznenin hangi nesneyi elde etmek istediğidir. 

Filmin Konusu:

Zamanın olmadığı bir yerde, harita üzerinde nerede olduğunu bilmediğimiz isimsiz bir köye bir gezgin gelir. Yorgun gezgin, bir ulaktır. Anlatacak hikayeleri vardır, Hikayelerini en çok çocuklar sever ne yazık ki Meryem, Emine ve Ömer dışında hiçbir yetişkin hikâyesini sevmez ve onun köyden gitmesi için çabalarlar.

Ulak Filmi Eyleyensel Örnekçe İncelemesi:

Özne 

Zekeriya köy köy dolaşıp çocuklara Ulak İbrahim hikayesini anlatır. 

Nesne: Zekeriya'nın amacı çocuklara Ulak İbrahim'in hikâyesini anlatmaktır.

Gönderici: Zekeriya gittiği her yerde Ulak İbrahim hikayesini anlatır. Ulak İbrahim'in kötüleri cezalandırmasına oğlu öldükten sonra yağmurların oğlu Mehmet'in canının kuyuya karışması için dua ederek vesile olmuştur.

Alıcı:

Ulak İbrahim: su içmek için bir kuyuda durmuştur. Kuyudan suyu içer içmez Mehmet'in canı ona geçer. Mehmetin gözünden olan her şeyi gören İbrahim olayların gerçketleştiği köy meydanına gider ve orada fenalaşır. Rabia isimli bir kadın ona yardım eder. İbrahim Mehmet ve arkadaşlarına yapılanların cezasını çekmeleri için harekete geçer.

Köydeki çocuklar:

Zekeriya'nın anlattığı hikayelerin ilk alıcıları ve dineleyicileri olan çocuklar bu öğretici hikâyeden dersler çıkarıyor.
Yardımcı :
Meryem:

Zekeriya'nın gittiği köyde deli olarak anılan Meryem köylülerden olan Esma'nın kızı Havva'ya fuhuş yaptırmasını engellemeye çalışır. Zekeriya'ya yiyecek götürür ve köyde kalması için onunla konuşur. Ulak İbrahim masalında çocuklar onu Rabia teyze olarak görür. Ulak İbrahim bayılınca onu evine alıp iyileştirir.

Ömer:

köydeki Kahvenin sahibi Dursun'un oğludur. Babasına işlerinde yardım eder. Babası tarafından okumayı sevdiği için aşağılanır. Ömer Emine isminde Meryemle beraber kalan bir kızı sever. Zekeriya Ömer'in cesaret bulup köylülerin dedikoduların önemsemeden Emine'yle duyguları hakkına konuşmasını sağlar. Ömer, Zekeriya'nın masal anlatması için çocukları kurt kuş uyuyunca, el ayak çekilince mezarlığın altındaki eski ahıra götürür. Zekeriya'yı köyden gitmesi için zorlayan Adem'e karşı koyar.

Emine:

 Meryem'in evinde kalan Emine görüştüğü adam başkasıyla evlenince köylüler tarafından dışlanır ve dedikodusu yapılır. Çocuklara anlatılan Ulak İbrahim hikayesini dinlemek için eski ahıra diğerleriyle beraber gider.

Engelleyici:
Adem:

Köylülerden gizlediği mahsulü başka köyülülere satar. Ailesine özellikle oğlu Ferhat' a kötü davranır. Zekeriya'nın anlattığı hikâyenin insanların durumunu değiştirmesinden korktuğu için onun köyden gitmesini ister. Gitmeyince de Zekeriya'yı öldürmeye çalışır. Zekeriya'nın anlattığı Ulak İbrahim masalında oğul Ferhat onu ismi olmayan Zekeriya'nın Firavun kılıklı diye andığı kişi olarak görür. Ulak İbrahim masalında insanlara dürüstlük ve bilgi öğretecek olan  kitabın öğrenilmemesi için kıtası yazan Mehmet ve kitabı çoğaltan arkadaşlarını yardımcılarıyla beraber öldürür. Gerçekelir bilen İbrahim'in kimseye bir şey anlatmaması için onu da öldürmeye çalışır.

İkram:

Adem'in yardımcısı olan İkram Adem'le beraber Zekeriya'yı öldürmek için saklandığını düyündüğü Meryem'in evinin yakınlarında bekler.

Filmdeki Kişilerin İşlevlere Göre Dağlımı
Kişilerin işlevlerine geçmeden önce bunların ne olduğundan bahsetmekte fayda var. Propp' un masalların biçimi bilimini incelemesi sonucu yedi eylem kahramanı çıkarır bunlar;

1. Saldırgan:kötülük, çatışma, izleme/gibi işlevileri vardır.
Adem ve İkram iki saldırgan olarak köyden göndermedikleri Zekeriya'yı öldürme planı yapar.
2. Bağışçı: Büyülü ya da ihtiyaç duyulan bir nesneyi kahramana verir.
Zekeriya duaları sayesinde oğlu Mehmetin canın kuyuya geçmesine sağlar. Mehmet'in canı bu kuyudan su içen Ulak İbrahim'e geçer.

3. Yardımcı: zor işin başarılmasında kahramana yardım eder.
Meryem, Ömer ve Emine Zekeriya'nın çocuklara masalı anlatabilmesi için yardım ederler.

4. Aranılan Kişi ( Prenses): Zor bir işin başarılması, bir eksikliğin dayatılması, düzmece kahramanın keşfedilmesi, gerçek kahramanın tanınması, saldırganın cezalandırılması, evlenme gibi durumlar olabilir.

5. Gönderen: Kahramanı görevlendiren kişidir.
Zekeriya gittiği köylerde anlattığı Ulak İbrahim masalıyla İbrahim'in köye gelmesini ve kötüleri cezalandırmasını sağlar.

6. Kahraman: Bağışçının ve Gönderenin isteklerine tepki üreten kişidir.
Ulak İbrahim gittiği yerde kötümere kalbinin karasını gösterir ve onları cezalandırır.

7. Düzmece Kahraman : Asılsız iddialar üreten, bağışçının işlerine tepki gösteren kişidir. Filmde bulunmuyor.

Anlatı Sözdizimi:
Greimas' a göre her anlatı, başlangıç durumuyla bitiş durumu arasında bir geçiş, bir dönüşüm gerçekleştirir. Bu dönüşüm sürecinde eyleyenler değişik işlevler ya da roller üstlenirler. Eyleyenler bu iki uç arasında başka işleyenleri dönüştürürler ken kendileri de dönüşür. Greimas bu dönüşü, daha önce yapılmış çalışmaları da göz önünde bulundurarak dörtlü şema içinde inceler. Anlatı izlencesi, anlatı söz dizimindeki özne/nesne ilişkisini belirten durum sözcesiyle, bu sözceyi dönüştüren edim sözcesinin mantıksal etkileşimden oluşan temel dizimdir ve dört aşamadan oluşur. Bunlar;
Başlangıç
Sözleşme ya da eyletim: göndericinin özneyi belli amaç doğrultusunda etkilediği, yönlendirdiği aşama gönderici ve alıcı arasında sözleşme yapılır.

Edinç aşaması özne göndericiyle yaptığı sözleşme uyarınca gerekli işlemlerde bulunmak, zorunlu dönüşümleri gerçekleştirmek, bir eyleme geçebilmek için öznenin gereksindiği yetenekler ve bu yeteneklerin kullanıldığı aşamadan oluşur.

Edim aşaması özne edindiği kişisel edinçten yararlanarak dönüştürücü işlemlere yönelir bir durum sözcesinde başka bir durum sözcesine geçilir.

Tanınma ve yaptırım: özne nesneye ulaşmak için uyguladığı dönüşüm işlemlerinin son durumunu gözlemler. Gönderici ise dönüşümlerin doğruluğunu, gerçekliğini değerlendirip özneyi, yapılan sözleşme uyarınca ya ödüllendirir ya da cezalandırır.
-Bitiş
Filmin Anlatı Sözdizimsel Yapısı:
 Başlangıç: Zekeriya isimli gezgin köylerden birinde çocuklara ve onu dinleyen birkaç yetişkine Ulak İbrahim masalını anlatır. Köydeki herkes Zekeriya'yı güzel bir şekilde uğurlar. Zekeriya yeni sir köye gider bu köyde kızını satan Esma'yla tartışan Meryem'i görür. Meryem herkes tarafından deli diye anılır ve Esma tarafından dövülür. Zekeriya onlara müdahale etmek isterken kahveci Dursun'un oğlu Ömer tarafından engellenir.

Sözleşme ya da eyletim: Zekeriya başka bir köye gider bu köyde hoş karşılanmaz kahvecinin oğlu Ömer'le çocuklara masal anlatmak için onları eski ahıra getirmesini söyler.

Edinç : Ömer çocukları Ulak İbrahim masalı bitene kadar geceleri eski ahıra götürür.

Edim: Zekeriya'nın anlattığı Ulak İbrahim hikâyesini çocuklar tanıdıkları kişinin yüzlerini hikayedeki kişilerin yerine koyarak dinler. Ferhat hikayedeki kötünün yerine babası Adem'i kovar. Adem ailesine ve köydekilere kötü davranan biridir ve köylülerden sakladığı tahılı başkalarına satar. Ferhat kötülere yüreğinin karasını gösterip onları cezalandıracak Ulak İbrahim'i bekler ve babasına Ulak İbrahim'in onu cezalanrdıracağını söyleyince babası tarafından dövülür. Köyde deli diye anılan Meryem, Ömer ve bir erkekle konuşup, görüştüğü için köyülüler tarafından dışlanan Emine dışında köyde Zekeriya'yı isteyen yetişkin yoktur. Köylüler Zekeriya'ya düşmandır ve onun çocukları taciz ettiğini söyleyenler bile vardır. Adem Zekeriya'yla tartışırken Ömer Adem'e vurur ve onu kahvesinden yollar. Adem Zekeriya'yı öldürmek için plan yapar.

Tanınma ve Yaptırım: Zekeriya köyden gitmeye karar vermişken Emine, Ömer ve Meryem Zekeriya'yı Ulak İbrahim hikâyesini bitirmesi için ikna eder. Köydeki çocukları toplayan hikâyeyi son kez anlatır ve çocuklara yüzünü hayal etmesini istemediği tek kişi olan Ulak İbrahim'in neye benzediğini ve onu görüp görmediklerini sorar. Yetişkinler Ulak İbrahim hikâyesinde anlatılan Mehmet'in Zekeriya'nın oğlu olduğunu ve kötü insanlar tarafından öldürüldüğünü. Kuyudan su içen Ulak İbrahim'in kötüleri cezalandırıken Mehmet'ten bir parça taşıyarak bunu yaptığını anlarlar.
Bitiş: Adem ve yardımcısı İkram Zekeriya'yı öldürecekleri gece Adem'in oğlu Ferhat'ı eve dönerken görür. Adem oğlu Ferhat' a tokat atebar ve çocuk kafasını yerdeki taşalara çarpar. Eski hekim olan Zekeriya Ferhat'a yardım etmek için gelir. Masalı dinleyen çocuklardan biri olan Saffet hasta ablası Melek'e Ulak İbrahim'in geldiğini ve Zekeriya ve Ferhat köyden zarar görmeden ayırıldığını anlatır.

Ulak İbrahim köye cüzzam hastalığını getirerek kötülere onları durdurmaya çalışmayanları cezalandırır. Ömer, Meryem, Esma, Havva, Ferhatı'ın annesi ve köyün çocukları bir evde hastalıktan saklanır. Ömer yiyecek getirdiği zaman Zekeriya'yla karşılaştığını onun köyden kaçmaları gerektiğini söylediğini ve Ferhat'ın yaşadığını anlatır. Sağlıklı olanlar köyden çıkar ve çocuk son kez köle bakar köyde  bir deli rüzgarın kaldığını onun da Ulağın adını unutmayın diye fısıldadığını söyler.