Matrix Filmi Propp ve Greimas Örnekçesine göre çözümlemesi

"Hiç gerçek olduğundan emin olduğun bir rüya gördün mü? Ya bu rüyadan hiç uyanamasaydın o zaman gerçek dünya ile rüya arasındaki farkı nasıl ayırt ederdin?" Matrix filminden...

Matrix Filmini incelemeye geçmeden önce Eyleyensel Örnekçenin ne olduğunu açıklayalım. Greimas'ın gösterge bilimsel çözümleme yöntemi özellikle görsel metinlerin analizi için elverişli araçlar sunar. Greimas Propp'dan devraldığı 31 işlevi öncelikle yirmiye daha sonra daha da öze inerek dört temel işlevle sınırlandırdı.

Bu dört işlev; sözleşme, sınama, yer değiştirme, iletişimdir.

Eyleyen sayısı ise altıdır ve aralarındaki ilişkiler belirli bir çizeme uygundur. Altı eyleyen ise şunlardan oluşur; gönderici, alıcı, nesne, özne, engelleyici ve destekleyici.

Eyleyensel Örnekçede;

Özne: Eylem yapar.

Nesne: Eylemin konusudur.

Gönderici (Gönderen): Eylemi belirler, kökeninde yer alır.

Alıcı (Gönderilen) : Etkileri, eylemin sonuçlarını alır, kendisi için eylemin gerçekleştiği kişidir.

Destekleyici (Yardımcı): Eyleme yardım eder.

Engelleyici: Eylemi engeller.

Eyleyensel örnekçe görsel anlatıların içerdiği temel yapıların ortaya çıkarılmasında ve benzerliklerin tespit edilmesinde oldukça işlevseldir..Propp ve Greimas anlatıların benzerliklerini tespit etmek işlev ve örnekçeler ortala koymuştur. Anlatıların, hikâyelerin özne ve nesneleri, çatışmaları olması doğaldır çünkü anlatıları oluşturan şeylerde çatışmalar, nesne ve öznelerdir. Anlatıları farklı kılacak şeyler öznenin hangi nesneyi elde etmek istediğidir. 

Konu:
Bir bilgisayar programcısı olan Thomas Anderson aynı zamanda Neo nickname'li çok usta bir "hacker" dır. Ancak siyah takım elbiseli ve gözlüklü adamların yakın takibindedir. Bu takibin nedenini ise karşılaşacağı Morpheus'dan öğrenecektir. Neo, birden kendini Morpheus'un anlattıklarına güvenmek zorunda kaldığı büyük bir komplonun içinde bulacaktır. İçinde yaşadığımızı sandığımız bu dünya tamamiyle aldatıcıdır. Tüm insanlık aslında uzaydan gelen yaratıkların köleleridir. Neo, Trinity ve Morpheus'un da yardımıyla kendilerini bu düzeni yıkmaya adayan bir grubun içine katılır.
Matrix Filmi Propp ve Greimas Örnekçesine göre çözümlemesi
Propp Masalların 31 İşlevi

Vladimir Propp’un (1895-1970), 1928 yılında yayınladığı Masal Morfolojisi adlı eseri, başlangıçta pek ilgi uyandırmamıştı. Fakat daha sonraları masalların biçimsel açıdan incelenmesinde etkili bir yöntem ve çözüm olduğu fark edildi.
F.de Saussure, çağdaş dilbilim alanında Genel Dilbilim Dersleriyle (Cours de linguistique générale 1916) bir devrim yarattı, kuralcı dil incelemelerinden bilimsel dil incelemelerine geçişi sağladı Vladimir Propp,  Rus halk masallarını incelerken masalların çok farklı konularda olmalarına rağmen değişmeyen ortak yapılara sahip olduklarını fark etti. F.de Saussure’nin Dil Bilim inceleme metoduna benzer bir metotla halk masallarının yapısını oluşturan kuralların ortaya konabileceğini fark etti. Böylece birbirlerinden çok farklı gözüken, binlerce masala ortak olabilecek işlevleri ve birimlerini bulup ortaya çıkarmak, masalların değişmeyen yapısını yasalarını belirlemeye karar verdi.

Böylece V. Propp Masalın Biçimbilimiyle masal incelemeleri, hem de yapısal anlatı çözümlemesi için bir yöntem geliştirdi.

V. Propp olağanüstü masallardaki bir özelliği fark etti. Masallar çok renkli olaylar içeriyor, olağanüstü çeşitlikler gösteriyor, ama sonuçta aynı biçimselliği taşıyordu. Görünürdeki çok çeşitlilik altında tekbiçimlik bir yapı vardı. Örneğin masallar zayıf bir kahramanın bir eksikliğe maruz kalması, kötülüklere uğraması, kötülerin engellemelerine rağmen iyilerin devreye girmesi, sonunda bu eksiklerin giderilmesi,  iyilerin kötüleri yenmesi ve mutlu sona ulaşması gibi ortak iskeletlere dayanıyordu.  Masallar, kötülükle başlıyor; kötülük bir ailede, bir çevrede bir eksiklik yaratıyor, (sözgelimi bir kişinin kaçırılması), en zayıf kahraman bu eksikliği gidermekle görevlendiriliyor, ona iyiler yardım ederken, kötüler karşı çıkıyor. Kahraman, birçok, sınavdan geçiyor ve sonunda görevini başarınca ödülünü alıyordu.Bu saptamalardan yola çıkan Propp dünya masallarını bu yönden incelemeye ve karşılaştırmaya başladı.

Bu sayede dünyadaki tüm masalların kaynaklandığı temel yapıyı ortaya çıkararak masal incelemeleri için bir çözümleme modeli oluşturdu. Bu çözümleme metodunun dünyadaki tüm olağanüstü masalların incelenmesi için kullanılabileceğini de ortaya koymuş oluyordu.  

Bu yöntemi anlamak için ilk önce Olağan üstü masalların ne olabileceği konusunda da bir tanım ortaya konuldu. Bu tanıma göre Olağanüstü masallar “Bir kötülükle ya da bir eksiklikle başlayıp ara işlevlerden geçerek evlenmeye ya da düğümü çözme olarak kullanılan başka işlevlere ulaşan masalllardır .” anlayışına ulaşıldı.

Propp, masallar arasında değişmeden aynı kalan hareketlere fonksiyon – işlev -  adını verdi. V. Propp, masallardaki kahramanların işlevlerini de analiz etti. Buna göre de işlevi şu şekilde açıkladı. “ işlev kişinin eylemidir ama bu eylem de olay örgüsünün akışı içindeki anlamına göre belirlenmiştir. Yani kişilerin eylemleri, masalların temel bölümleridir” V. Propp bu eylemleri, kişilerin her masalda sürekli değişen özelliklerinden soyutlar ve her eylemi,  masalın akışı içindeki yerine dikkat ederek belirler.

İlk önce Rus masallarını inceleyen Propp aynı yöntemle dünya masallarını da ele aldı. Daha sonra Rus ve Dünya masallarını karşılaştırarak olağanüstü masallarda değişmeyen otuz bir fonksiyon  -işlev- olduğunu tespit etti.

Bu fonksiyonların neler olduğunu anlayabilmek için önce fonksiyonu ne olduğunu belirtmek gerekir.

Propp’un fonksiyon-  İşlev- tanımı şöyle; Fonksiyon, bir şahsın anlamını masalın gelişim çizgisi içinde bulan hareketidir. Her masalda bu otuz bir fonksiyonun tamamı bulunmaz. Bütün masallarda bulunması zorunlu olan bir tek fonksiyon vardır: O da “kötülük” yahut “yokluk” adı verilen fonksiyondur. Bütün olağanüstü masallar, masalın başında vuku bulmuş bir kötülüğün bir kahramanın çabasıyla telâfi edilişinin hikâyesidir. Masallarda fonksiyon sayısı değişik olabilir ancak bunların sıralanışı daima aynı kalır.

Propp’un tespitine göre olağan üstü bir masalda otuz bir fonksiyonun tamamı veya büyük bir kısmı bulunabilir. Kuşkusuz, bütün masallarda, bu işlevlerin tümü olmayabilir ama bir ya da iki işlevin eksik olması bazı masallarda bazı işlevlere yer verilmemesi masallardaki işlev sırasını, olay örgüsünde ortaya çıkış düzenini değiştirmez.

Masallardaki kişiler birbirlerinden farklı olmalarına karşın, yaptıkları eylemler birbirine benzer. Propp’un işlev diye adlandırdığı bu eylemler, masalların değişmeyen öğeleridir.  Kişilerin adları sanları ne olursa olsun, işlevleri değişmeyen nitelikler taşır. Masalları oluşturan da kişilerin bu işlevleridir.

Filmde propp masalların 31 işlevi inceleme:

1-8 arası işlevler filmde bulunmuyor. Zaten Propp da bir anlatıda sıralamış olduğu otuz bir işlevin tamamının olması gibi bir kuralın olmadığı, bazı işlevlerin olmayabileceğini belirtmektedir. Bu nedenle film, sekizinci işlevli başlamaktadır.
Neo'nun Morpheus'un kendisine verdiği haplardan birini seçip yolculuğa başlaması, aileden birinin evden ayrılması işlevine (1.işlev) benzese de birince işlev olarak adlandırılamaz. Çünkü Propp bu birinci işlev ile kahramanın evden ayrılması (11.işlev) arasında ayrım yaparak, ilk işlevde kahramanın amacının arayışken, ötakinde kahramanın herhangi bir amacı olmaksızın kendisi her türlü serüvenin beklemekte olduğunu belirtir. Filmde Neo'nun evden ayrılması bu nedenle 11. işleve denk gelmektedir.

Olmayan ilk sekiz işlev :
1. Uzaklaşma
2. Yasaklama
3. Yasağı çiğneme
4. Soruşturma
5. Bilgi toplama
6. Aldatma
7. Suça katılma
8. Kötülük.

8a. Eksiklik: Film bir eksikliğin his edilmesiyle başlamaktadır. Neo, Matrix'e ilişkin bilgi eksikliği içindedir, Matrix'in ne  olduğunu merak etmektedir.

9. İşlev Aracılık, Geçiş Anı: Arayıcı-kahraman Neo ortaya çıkar, Morpheus'tan Neo'ya çağrı gönderilir ve Neo helen  gönderilir. Neo'nun gönderilmesi Morpheus'un çağrısı sonucundaçş gerçekleşir ve ajan Smith'in korkutmaları da kahramanın (Neo) gönderilmesine yardımcı olur. Ajan Smith tarafından tehdit edilen Neo serbest bırakılır.

10. Karşıt Eylemin Başlangıcı: Arayıcı- kahraman Neo eyleme geçmeyi kabul eder.

11. Gidiş: Neo, Trinity'nin telefonu üzerine evden ayrılır, bağışçı Morpheus'la görüşür.

12. Bağışçının İlk İşlevi: Bağışçı Morhheus, Neo'yu selamlar ve ona sorular yöneltir, iki hap önerir Heo'yu sınamlardan geçirir.

13. Kahramanın Tepkisi: Neo Morpheus'un önerdiği kırmızı hapı alır.

14. Büyülü Nesnenin Alınması: Büyülü nesne( dövüş sanatları, kas geliştirme, hız, zıplama, hareket programları) kahramana bilgisayar ortamında yüklenir, doğrudan aktarılır ve Neo kırmızı hapı (büyülü nesne olarak da düşünülebilir) içer.

15. İki Krallık Arası Yolculuk, Bir Kılavuz Eşliğinde Yolculuk: Aranan nesne Matrix' tedir. Morpheus kahramana kılavuzluk eder, yol gösterir. Neo, Mopheus'la birlikte devingen olmayan ulaşım araçlarını kullanır; ikisi de başlarından ve sırtlarındar bağlı oldukları bilgisayar ortamında Martix' e yolculuk ederler.

16. Çatışma:
Neo, saldırgan ajan Smiüh ile dövüşür, ama açık alanda değil, dünya ile Çior kentindeki gemiyle ulaşımı sağladıkları bir binada dövüşürler. Neo bu dövüşte başarısız olur, daha doğrusu kazanamaz; Morpheus'u( bağışçı-yardımcı) ajan Smith'e kaptırır.

17. Özel İşaret:
Bu işlev, Filmde bulunmamaktadır.

18. Zafer:
ajan Smith, açık alanda yapılan çatışmada yenik düşer ve Neo zafer kazanır.

19. Giderme:
Aranan nesnenin elde edilmesi, doğrudan doğruya önceki eylemlerin sonucudur; Neo edindiği pek çok güçle kendisinin 'seçilmiş kişi' olduğu bilgisini elde eder, buna inanır. Saldırganın tutsak ettiği Morpheus, Neo tarafından kurtarılır.

20. Geri Dönüş: Kahraman Neo, Zion şehrine geri döner.

21. İzleme:
Bu işlev 'zafer' işlevinden önce yer alır filmde. Dolayısıyla işlevlerin sırasının değişimi söz konusudur. Nitekim Propp da işlevlerin sırasının değişebileceğini belirtir. Saldırgan ajan Smith, Neo'yu öldürmeye çalışır.

22. Yardım:
Kahraman Neo'nun yardımına koşuymaz. Dolayısıyla bu işlev de filmde yer almıyor. Neo'nun edindiği bilgiler kurtulmasını sağlar.

Propp' a göre birçok masal, kahramanın kendisini izleyenlerden kurulduğu anda biter. Kahraman evine döner, biriyle evlenebilir. Bu anlamda Neo ajan Smith'ten kurtulur, Zion şehrine döner ve gemide Tirinity ile öpüşür.

23 ve 24. İşlevler Kimliğini gizleyerek gelme ve aslsız savlar yer almaz.

25. Güç İş:
Proph' ur belirttiği haliyle bu işlev filmde yoktur. Ancak, kahramr Neo' ya öneriler işin Matrix' i ortadan kaldırmak, insanları uyarmak olduğu düşünülürse, bu görevin birisinin gerçekleştirdiği görülür: Neo, filmin sonunda Matrix konusunda insanları uyarır. Oysa Neo'nun Matrix' i ortadan kaldırdığı görülmez, bu da filmin devamının çekilmesi için tasarlanmış ticari bir son olarak yorumlanabilir.

26. Güç İşi Yerine Getirme:
Yukarıda vurgulandığı gibi Neo, insanları uyarma işlevini yerine getirir, ama bunun sonucu filmde görülmez.

27. Tanınma:
Neo, hem gemidekilerce hem de kendisi tarafından seçilmiş kişi oyarak tanınır: Neo kendisinin seçilmiş kiyi olduğuna inanır. Ancak tanınma işlevi, zafer işlevinin hemen ardından gerçekleşir. Bu nedenle filmde bu işlevin sırası değişmiştir.

28. Ortaya Çıkarma:
Saldırganın gerçek kimliği başından beri bilindiğinden CSU işlev filmde yer almaktadır.

29. Biçim Değiştirme:
Filmde bu işlev yoktur.

30. Cezalandırma:
Bu işlev, Neo'nun zafer kazanması işleviyle aynı anda gerçekleşir. Neo ajan Smith'i dövüşerek yok eder. Bu nedenle işlevin sırası değişmiştir.

31. Evlenme:
Neo, dönüş işlevinin ardından, gemide kendisine aşıt olduğunu söyleyen Tirinity ile öpüşür.


Filmdeki Kişilerin İşlevlere Göre Dağlımı
Kişilerin işlevlerine geçmeden önce bunların ne olduğundan bahsetmekte fayda var.Propp' un masalların biçimibilimini incelemesi sonucu yedi eylem kahramanı çıkarır bunlar;

1. Saldırgan:kötülük, çatışma, izleme/gibi işlevileri vardır.

2. Bağışçı: Büyülü ya da ihtiyaç duyulan bir nesneyi kahramana verir.

3. Yardımcı: zor işin başarılmasında kahramana yardım eder.

4. Aranılan Kişi ( Prenses): Zor bir işin başarılması, bir eksikliğin dayatılması, düzmece kahramanın keşfedilmesi, gerçek kahramanın tanınması, saldırganın cezalandırılması, evlenme gibi durumlar olabilir.

5. Gönderen: Kahramanaı görevlendirir kişidir.

6. Kahraman: Bağışçının ve Gönderenin isteklerine tepki üreten kişidir.

7. Düzmece Kahraman : Asılsız iddialar üreten, bağışçının işlerine tepki gösteren kişidir.

Filmdeki dağlım

1. Saldırgan: Ajan Smith temel saldırgandır. Gemiye saldıran yaratıklar.

2. Bağışçı: Morpheus ( beceriler öğrettiği için)

3. Yardımcı: Morpheus, Tirinity, Zion yehirindeki gemide bulunan diğer çalıyanlar. ( Tank ve başlangıçta cypher)

4. Prenses ( Aranan Kişi): iki biçimde düşünülebilir. İlki Trinity ikincisi Morpheus' un bakış açısına göre aranılan kişi, Matrix' i ortadan kaldıracak olan seçilmiş kişi yani Neo'dur.

5. Gönderen: Morpheus ( Neo' dan daha çok şey ibildiğinden, maceraya sürükleyen kişi olduğundan)

6. Kahraman: Neo

7. Düzmece Kahraman: filmde rastlanmaz.


Greimas Eyleyensel Örnekçesine Göre Çözümleme

Özne:Neo

Nesne: Matrix bilgisi, Neo'nun seçilmiş kişi olduğu inancı

Gönderici:
Morpheus: Matrix'i yok edecek seçilmiş kişiyi aramaktadır. Direnişin lideridir. Morpheus ismi yunan mitolojisinde uyku tanrısının ismidir. Filmdeki Morpheus ise mavi ve kırmızı hapı Neo'ya vererek Matrix evreninde uykuda kalmayı seçmek ya da Matrix'e karşı savaşmasşyı seçmesi teklifinde bulunur.

Alıcı:
Neo: Neo Matrix evreninde ... Çalışmakatıdr. Geceleri Neo kakma ismi ile ona gerçekleri gösterecek kişi iye yazışmaktadır. Ajanlar tarafından fark edilince insanların direnişine seçilmiş kişi olarak katılır ve Matrix evrenini yok etmek ister.

Yardımcı:
Morpheus Neo' ya Matrix hakkında bilgi verir ve onu ajanlala dövüşebilecek seviyede bir rövüşçü haline getirir.
Trinity: İnsan direnişinin parçalarından biri onaln Trinity bilgisi ve fiziksel gücüyle Neo'yü ve insan direnişine yardım eder.

 Tanktaki diğer kişiler

 başlangıçtaki Cypher yardımcıdır.

 Engelleyici:
Smith Matrix'i koruyan ajanlardan olan ajan Smith Matrix'in yok edilmemesi için Neo ve diğer direnişçileri engellemeye çalışır.

saldırganlara işbirliği yapan Cypher
Gemiye saldıran yaratıklar.


Filmin Södizimsel Yapısı:
Greimas' a göre her anlatı, başlangıç durumiyla bitiş durumu arasında bir geçiş, bir dönüşüm gerçekleştirir. Bu dönüşüm sürecinde eyleyenler değişik işlevler ya da roller üstlenirler. Eyleyemler bu iki uç arasında başka işleyenleri dönüştürürler ken kendileri de dönüşür. Ğreimas bu dönüşü, daha önce yapılmış çalışmaları da göz önünde bulundurarak dörtlü şema içinde inceler. Anlatı izlencesi, anlatı sözdizimindeki özne/nesne ilişkisini belirten durum sözcesiyle, bu sözceyi dönüştüren edim sözcesinin mantıksal etkileşimden oluşan temel dizimdir ve dört aşamadan oluşur. Bunlar;
Başlangıç
Sözleşme ya da eyletim: göndericinin özneyi belli amaç doğrultusunda etkilediği, yönlendirdiği aşama gönderici ve alıcı arasında sözleşme yapılır.

Edinç aşaması özne göndericiyle yaptığı sözleşme uyarınca gerekli işlemlerde bulunmak, zorunlu dönüşümleri gerçekleştirmek, bir eyleme geçebilmek için öznenin gereksindiği yetenekler ve bu yeteneklerin kullanıldığı aşamadan oluşur.

Edim aşaması özne edindiği kişisel edinçten yararlanarak dönüştürücü işlemlere yönelir bir durum sözcesinde başka bir durum sözcesine geçilir.

Tanınma ve yaptırım: özne nesneye ulaşmak için uyguladığı dönüşüm işlemlerinin son durmimi gözlemler. Gönderici ise dönüşümlerin doğruluğunu, gerçekliğini değerlendirip özneyi, yapılan sözleşme uyarınca ya ödüllendirir ya da cezalandırır.
-Bitiş
Filmin anlatı sözdizimsel yapısı
Başlangıç Durumu : Morpheus ya da eyletim öznesi bir eksikliği dile getirir. Matrix' i ortadan kaldıracak kişiyi aramaktadır. Neo Matrix ile ilgili bilgi eksikliği içindedir.

Sözleşme ya da eyletim: Neo Morhheusle sözleşme yapar.( Kırmızı hapı alarak) Eyleten Mopheustur.

Edinç: Neo Morpheus'un yardımıyla ve kendi isteğiyle bir takım bilgiler ve güçler edinir.

Edim: Neo saldırganlarla savaşır ve  onları yener.

Tanınma ve yaptırım:  Neo tanınır ve Trinity'nin aşkını kazanır.

Bitiş durumu: Neo Matrix'i yok etmek için hareket geçer.